ทรงพระสิริโฉมงามยิ่ง พระราชินี ฉลองพระองค์ผ้าไหมแพรวา

ลวดลายที่ปรากฏอยู่บนผืนผ้าทอในอดีตนั้น นอกจากจะเป็นการถ่ายทอดภูมิปัญญาจากบรรพบุรุษจากรุ่นสู่รุ่นสืบต่อกันมาแล้ว ลวดลายในรูปลักษณะต่างๆ ที่ปรากฏอยู่บนผืนผ้าแต่ละผืนนั้น ยังมีความเชื่อมโยงกับคติความเชื่อที่เกี่ยวข้องกับศาสนา สิ่งศักดิ์สิทธิ์ ประเพณี วัฒนธรรมของผู้ทอของแต่ละกลุ่มชนในยุคสมัยต่างๆ ที่สืบทอดกันมาแต่โบราณอีกด้วย

ลาย "นาค" (นาค หรือพญานาค) ถือเป็นหนึ่งลายที่มักจะพบเห็นอยู่บนผืนผ้าทอ ทั้งของไทย และหลายประเทศในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เช่น ลาว กัมพูชา เมียนมา เวียดนาม เป็นต้น ไม่ว่าลวดลายนั้นจะเป็นลักษณะของลาย "นาค" ที่มีความชัดเจนในตัวเอง หรือเป็นลายที่เป็นส่วนประกอบร่วมกับลายอื่นๆ ก็ตาม หรือการสร้างสรรค์ลายนาคในลักษณะเชิงสัญลักษณ์ ก็ล้วนเป็นการแสดงสัญลักษณ์ตามคติความเชื่อในเรื่องของ "นาค" ที่มีมาแต่โบราณกาลมากกว่า ๒,๐๐๐ ปี

นาค หรือ พญานาค เป็นคติความเชื่อที่ถือกันว่าเป็นสัญลักษณ์แห่งความยิ่งใหญ่ ความเป็นมงคล ความอุดมสมบูรณ์ ความมีวาสนา และเชื่อกันว่าเป็นบันไดนำไปสู่ดินแดนแห่งจักรวาล ในบางท้องถิ่นก็เชื่อว่าพญานาคอาศัยอยู่ใต้ดินหรือบาดาล ขณะที่บางประเทศคติความเชื่อเรื่องนาค อาจมีความสัมพันธ์กับวงจรชีวิตของคนตั้งแต่เกิดจนตาย ผ้าทอในเกือบทุกวัฒนธรรมจึงมักทอให้มีสัญลักษณ์ของพญานาค หรือ นาค ปรากฎอยู่

สำหรับในประเทศไทยนั้น การทอลวดลาย "นาค" ในลักษณะต่างๆ บนผืนผ้าที่เกี่ยวข้องในชีวิตที่พบเห็นได้ในทุกภูมิภาค นับตั้งแต่ในสมัยโบราณและสืบทอดต่อกันมาจนถึงปัจจุบัน โดยเฉพาะในแถบภาคอีสาน ภาคกลาง ภาคเหนือ และมีการสืบทอดต่อกันมาตั้งแต่โบราณกาลจนถึงปัจจุบัน ทั้งผ้าที่ใช้ในศาสนา พิธีกรรม ผ้าที่เป็นเครื่องนอน เครื่อใช้ หรือผ้าที่ใช้เป็นเครื่องนุ่งห่ม เป็นต้น ลักษณะการสร้างสรรค์ลวดลายที่สื่อสัญลักษณ์เป็นลาย "นาค" นั้นก็จะมีลักษณะลวดลายที่แตกต่างกัน เช่น ลักษณะลายที่คล้ายอักษรตัวเอส ลักษณะลายที่คล้ายรูปอักษรตัวดับเบิ้ลยู หรือ ลักษณะลายซิกแซกหรือฟันปลา เป็นต้น และการเรียกชื่อลายก็จะเรียกแตกต่างกันไปตามความเชื่อ หรือจินตนาการของผู้ทอในแต่ละกลุ่มวัฒนธรรม หรือแต่ละพื้นถิ่น เช่น ลายนาคเกี้ยว ลายนาคบายศรี ลายนาคก้นตี่ ลายนาคชูสน สายขอนาค (หรือลายนาคขอ) ลายขอ ลายนาคหวี ลายนาคไต่เครือ ลายนาคกุม ลายขอไล่ ลายนาคหัวชู ลายนาคสองหัว เป็นต้น

ลายนาค บนผืนผ้าทอ จึงถือเป็นเสมือนวัฒนธรรมร่วมที่สะท้อนถึงคติความเชื่อของหลายๆ ประเทศที่มีความเชื่อในเรื่องของ "นาค" หรือ พญานาค เช่นเดียวกัน และยังคงสืบทอดต่อกันมาจากอดีตจนถึงปัจจุบันนี้